Dotychczasowe doświadczenia życiowe skłaniały Traugutta do unikania sytuacji niebezpiecznych. Dążył do osiągnięcia szczęścia osobistego wraz z drugą towarzyszką życia. Dlatego też nie brał udziału w przygotowaniach do wybuchu powstania. Przebywa w swoim majątku i pędzi sielski żywot ziemianina. Dopiero rozmowa z lokalnymi organizatorami walk powstańczych na ziemi brzeskiej i kobryńskiej zadecydowała o wzięciu udziału w zrywie narodowym. Dla celów konspiracyjnych Traugutt przybrał nazwisko Michał Czarnecki. 25 kwietnia przyjął dowództwo nad oddziałem kobryńskim i stoczył kilka zwycięskich potyczek. Pierwsza ważniejsza bitwa miał miejsce17 maja 1863 r. Miała miejsce na grobli, zwanej Horecką. Traugutt ze swym oddziałem zwyciężyli nad Moskalami, czyli nad Rosjanami, nie tracąc ani jednego żołnierza.
Już w pierwszych dniach swej władzy opracował służbę łączności. Zatwierdzone zostały instrukcje dla organizacji województw, dla stacji pocztowych. Na trzech istniejących szlakach kolejowych władza tajna miała korzystać z usług polskiego personelu kolei w transporcie ludzi, poczty, druków i broni. Istniały również inne służby. Romuald Traugutt nominował Henryka Krajewskiego dyrektorem Wydziału Spraw Zagranicznych i poinformował go o poglądach innych państw na sprawy Polskie. Były to zwykle poglądy pozytywne.
Jednakże sytuacja przedstawiała się coraz gorzej. Nikt nie chciał proponowanego przez Napoleona III kongresu w sprawie polskiej a ponadto konspiracja coraz bardziej upadała pod wpływem aresztowań przeprowadzanych przez carską policję. Działania te siały trwogę i dezorganizowały powstanie.
Zima w lutym i marcu roku 1864 była w Polsce mroźna i śnieżna. Oddziały powstańcze traciły wielu żołnierzy, a część szlachty zaczęła odchodzić od współpracy z powstaniem i kokietować Rosjan. Wtedy to szeregi powstańcze zasilili chłopi. Po raz pierwszy w historii chłop polski w tak wielkim zakresie obejmował zadania, które kiedyś wykonywał stan rycerski, a potem stan szlachecki. Stawał się prawdziwym żołnierzem Rzeczpospolitej. Traugutt podobnie jak Kościuszko umiłował prawy charakter tego najniższego stanu i wierzył, że nie da on się zwieść pozorom i nie uwierzy pięknym słówkom bez pokrycia. Dla tego też chłop polski zawierzył Kościuszce tak jak i zawierzył Trauguttowi.
Wiosną 1864 roku Traugut dostrzegał coraz wyraźniej klęskę powstania. Świadczyło o tym topniejące pod wpływem aresztowań grono współpracowników i bliskich. Ciemne chmury skupiły się także i nad nim. 10 kwietnia o 1 w nocy rozległo się natarczywe dzwonienie do bramy. Nie łudził się. Został aresztowany przez policję i umieszczony na Pawiaku. Podczas jednego z przesłuchań rozpoznał go jeden z członków komisji. Na nic się zdało nazwisko konspiracyjne. Traugutt nie miał zamiaru przyznać się, jednak zaznania innych oskarżonych obciążyły go tak bardzo, że nie było innego wyjścia jak przyznać się do pełnionego stanowiska, nie obciążając innych osób.
Aparat carskiego wymiaru sprawiedliwości działał bardzo szybko i już 14 maja 1864 r. namiestnik cara - Berg postanowił o losie Traugutta i jego towarzyszy. 4 czerwca umieszczono ich w X Pawilonie Cytadeli i rozpoczęto postępowanie procesowe. 7 lipca zapadł wyrok. Pięciu głównych oskarżonych otrzymało wyroki śmierci (przez powieszenie), pozostałych czekało zesłanie lub katorga. 5 sierpnia o godz. 10 rano pięciu oskarżonych (Romuald Traugutt, Rafał Krajewski, Józef Toczyski, Roman Żuliński, Jan Jeziorański) zostało powieszonych.
Opracowano na podstawie: m.in. S. S. Wojtkiewicz, Traugutt, Warszawa 1964
Już w pierwszych dniach swej władzy opracował służbę łączności. Zatwierdzone zostały instrukcje dla organizacji województw, dla stacji pocztowych. Na trzech istniejących szlakach kolejowych władza tajna miała korzystać z usług polskiego personelu kolei w transporcie ludzi, poczty, druków i broni. Istniały również inne służby. Romuald Traugutt nominował Henryka Krajewskiego dyrektorem Wydziału Spraw Zagranicznych i poinformował go o poglądach innych państw na sprawy Polskie. Były to zwykle poglądy pozytywne.
Jednakże sytuacja przedstawiała się coraz gorzej. Nikt nie chciał proponowanego przez Napoleona III kongresu w sprawie polskiej a ponadto konspiracja coraz bardziej upadała pod wpływem aresztowań przeprowadzanych przez carską policję. Działania te siały trwogę i dezorganizowały powstanie.
Zima w lutym i marcu roku 1864 była w Polsce mroźna i śnieżna. Oddziały powstańcze traciły wielu żołnierzy, a część szlachty zaczęła odchodzić od współpracy z powstaniem i kokietować Rosjan. Wtedy to szeregi powstańcze zasilili chłopi. Po raz pierwszy w historii chłop polski w tak wielkim zakresie obejmował zadania, które kiedyś wykonywał stan rycerski, a potem stan szlachecki. Stawał się prawdziwym żołnierzem Rzeczpospolitej. Traugutt podobnie jak Kościuszko umiłował prawy charakter tego najniższego stanu i wierzył, że nie da on się zwieść pozorom i nie uwierzy pięknym słówkom bez pokrycia. Dla tego też chłop polski zawierzył Kościuszce tak jak i zawierzył Trauguttowi.
Wiosną 1864 roku Traugut dostrzegał coraz wyraźniej klęskę powstania. Świadczyło o tym topniejące pod wpływem aresztowań grono współpracowników i bliskich. Ciemne chmury skupiły się także i nad nim. 10 kwietnia o 1 w nocy rozległo się natarczywe dzwonienie do bramy. Nie łudził się. Został aresztowany przez policję i umieszczony na Pawiaku. Podczas jednego z przesłuchań rozpoznał go jeden z członków komisji. Na nic się zdało nazwisko konspiracyjne. Traugutt nie miał zamiaru przyznać się, jednak zaznania innych oskarżonych obciążyły go tak bardzo, że nie było innego wyjścia jak przyznać się do pełnionego stanowiska, nie obciążając innych osób.
Aparat carskiego wymiaru sprawiedliwości działał bardzo szybko i już 14 maja 1864 r. namiestnik cara - Berg postanowił o losie Traugutta i jego towarzyszy. 4 czerwca umieszczono ich w X Pawilonie Cytadeli i rozpoczęto postępowanie procesowe. 7 lipca zapadł wyrok. Pięciu głównych oskarżonych otrzymało wyroki śmierci (przez powieszenie), pozostałych czekało zesłanie lub katorga. 5 sierpnia o godz. 10 rano pięciu oskarżonych (Romuald Traugutt, Rafał Krajewski, Józef Toczyski, Roman Żuliński, Jan Jeziorański) zostało powieszonych.
Opracowano na podstawie: m.in. S. S. Wojtkiewicz, Traugutt, Warszawa 1964